نیازهای غذایی کودکان در سنین مختلف، متفاوت است. انواع غذاهایی که تأمین کننده این نیازها هستند باید هماهنگ با رشد و تکامل طبیعی جسمانی و گروه سنی آن ها باشد. مهمترین نشانه سلامت، رشد و تکامل مطلوب کودک است.

تغذیه نوزاد
نوزادان از آسیب پذیرترین گروه ها در برابر مشکلات تغذیه ای می باشند. مهمترین این مشکلات PEM (سوء تغذیه ناشی از کمبود پروتئین - کالری)، انواع کمبود تغذیه ای مربوط به ویتامین ها و آهن و نیز چاقی می باشد. جایگزینی روش تغذیه با شیر مادر، توسط بطری های شیر دهی به ویژه در کشور های در حال توسعه یک اقدام خطرناک می باشد مخصوصاً در نقاطی که سطح بهداشت پائین است. این عامل امکان ابتلا به عفونت های گوارشی و تنفسی مخصوصاً اسهال در ماه های گرم که اصطلاحاً «اسهال تابستانه» نامیده می شود، را افزایش می دهد.
نیازهای غذایی کودکان در سنین مختلف، متفاوت است. لذا انواع غذاهایی که تأمین کننده این نیازها هستند باید هماهنگ با رشد و تکامل طبیعی جسمانی و گروه سنی آن ها باشد. مهمترین نشانه سلامت، رشد و تکامل مطلوب کودک است.

شیر مادر بهترین غذا برای شیرخوار
ترکیب شیر مادر کاملا منطبق با نیازهای شیر خوار است. بدین لحاظ مناسب ترین رشد را در کودکان تأمین می کند.
از آن جا که هدیه ای ارزنده تر از شیر مادر برای شیرخوار وجود ندارد مسلماً مادران از اهدای آن به طفل خود دریغ نخواهند کرد.

مزایای شیر مادر
مزایای شیر مادر را از سه جنبه می توان مورد بررسی قرار داد:
الف) مزایای مربوط به کودک.
ب) مزایای مربوط به مادر.
ج) مزایای اقتصادی - اجتماعی شیر مادر.

الف) مزایای مربوط به کودک:
1.شیر مادر به تنهائی می تواند از لحظه اول تولد تا پایان 4 و حتی 6 ماهگی تمام نیازهای غذایی شیرخوار برای رشد طبیعی او را تأمین کند. حتی در هفته اول تولد که هنوز جریان عادی شیر برقرار نیست، نوزاد نیازی به آشامیدنی دیگر ندارد. همان مقدار شیر برای رشد طبیعی او کافی است.
2.آغوز (کلستروم یا ماک) یا شیر روزهای اول که زرد و غلیظ است حاوی مواد مفید و ارزنده ای است که اولین و بهترین واکسن برای حفاظت کودک علیه بیماری های عفونی است.
3.سلول های زنده و مواد مختلف ضد عفونی که در شیر مادر با غلظت بیشتر در آغوز موجود است دارای خاصیت از بین بردن میکروب ها و ویروس ها است. در نتیجه احتمال ابتلای شیر خوار به بسیاری از عفونت ها بخصوص عفونت های گوارشی و تنفسی را کاهش می دهد. در صورت بروز بیماری شدت آن و احتمال مرگ و میر در شیر خواری که از شیر مادر تغذیه می کند به مراتب کمتر از سایرین است.
4.میزان ابتلا به آسم، اگزما و انواع آلرژی در شیرخوارانی که از شیر مادر استفاده می کنند بسیار کمتر گزارش شده است. از این رو، در خانواده هایی که پدر یا مادر یا یکی از افراد خانواده مبتلا به نوعی بیماری آلرژیک است، تغذیه با شیر مادر باید تغذیه انتخابی باشد زیرا استفاده از هر نوع شیر دیگر زیان آور و زمینه ساز آلرژی خواهد بود.
5.در شیرخوارانی که از شیر مادر تغذیه می شوند مشکل افزایش کلسترول در بزرگسالی و بالا رفتن خطر ابتلا به بیماری های قلبی - عروقی به علت متابولیسم بهتر کلسترول کمتر است.
6.چربی و پروتئین شیر مادر بهتر از چربی و پروتئین دیگر انواع شیر ها هضم و جذب می شوند. به همین دلیل درد های قولنجی، جمع شدن گاز،استفراغ و حساسیت نسبت به پروتئین در این شیرخواران کمتر مشاهده می شود.
7.ترکیب شیر مادر همراه با رشد شیرخوار تغییر پیدا می کند. چربی شیر مادر در شروع هر وعده شیر کمتر است و سپس میزان آن تدریجا بیشتر می شود. این تغییرات کمک بزرگی به سیر نگه داشتن شیرخوار می کند.
8.به سبب اختلاف در ترکیب چربی شیر مادر شیرخوار پرخوری نمی کند و کمتر چاق می شود.
9.به علت وجود آب کافی در شیر مادر، تشنگی نوزاد بر طرف می شود و اشتهای او تحریک می گردد و نیازی به دادن آب یا قند حتی در مکان های بسیار گرم و خشک نیست.
10.با مکیدن پستان مادر، غریزه مکیدن و احساس سیری هم زمان با هم در شیرخوار بوجود می آید، در صورتی که با مکیدن سرشیشه معده کودک پر می شود ولی غریزه مکیدن ارضاء نمی شود.
11.شیرخواران بیمار چون اشتهای کمتری دارند به یک ماده سهل الهضم و مغذی نیازمندند. شیر مادر می تواند این نیاز را کاملا تأمین کند.
12.شیر مادر به تنهایی تا 3/1 انرژی و مواد مغذی مورد نیاز کودک در سال دوم زندگی را تأمین می کند. پس بهتر است تا 2 سالگی از شیر مادر همراه با غذای خانواده استفاده شود.
13.میزان سدیم و پروتئین شیر مادر به حدی است که به کلیه های نوزاد که هنوز کامل نشده اند صدمه ای وارد نمی کند.
14.شیر مادر پاکیزه، دارای درجه حرارت مناسب و عاری از هرگونه آلودگی میکروبی است.
15.تغذیه با شیر مادر رابطه عاطفی بین مادر و فرزند را بیشتر می کند. تماس و توجه مادر در هنگام شیر دادن اثر مطلوبی بر رشد عاطفی شیر خوار دارد. کودکانی که با شیر مادر تغذیه شده اند در دوران بلوغ از امنیت روانی بیشتری برخوردارند.
16.جذب کلسیم شیر مادر به نسبت مناسب کلسیم به فسفر، بهتر انجام می شود. کمبود کلسیم در شیر مادر خواران کمتر گزارش شده است.
17.بدلیل وجود عواملی مانند لاکتوفرین و اسیدیته بیشتر شیر مادر جذب آهن شیر مادر به مراتب بهتر صورت می گیرد و نیازی به دادن قطره آهن تا شروع تغذیه تکمیلی نیست.
18.اسهال در بچه هایی که از شیر مادر تغذیه می کنند به مراتب کمتر است و نیز به سبب نوع مدفوع، سوختگی ناحیه تناسلی کمتر دیده می شود.
19.چون تعداد دفعات ابتلا به بیماری در شیر مادر خواران کمتر است، نیاز به بستری شدن در بیمارستان و جدایی عاطفی نیز کمتر پیش می آید.
20.شیرخوارانی که از شیر مادر تغذیه می کنند کمتر دچار مشکلات دندانی ناشی از پستانک و تغذیه مصنوعی می شوند.

ب) مزایای مربوط به مادر:
1.تغذیه شیرخوار منحصراً با شیر مادر و بطور مکرر در روز و شب، عادت ماهیانه مادر و امکان تخمک گذاری وی را به تعویق می اندازد. در نتیجه حاملگی های زودرس خیلی کمتر اتفاق می افتد. استفاده از شیر کمکی و یا سایر مواد غذایی قبل از پایان 6 ماهگی و حتی مصرف آب یا آب قند می تواند به این ویژگی مهم شیر مادر لطمه زند.
2.جمع شدن و برگشت رحم به اندازه طبیعی در مادرانی که به نوزادشان شیر می دهند سریع تر انجام می گیرد. برگشت سریع رحم به حالت طبیعی و دیرتر شروع شدن عادت ماهیانه به دلیل تداوم شیردهی باعث جلوگیری از کم خونی مادر می شود.
3.مادرانی که به نوزادشان شیر می دهند چون از چربی ذخیره شده دوران بارداری برای ساختن شیر استفاده می کنند زودتر وزن اضافی را از دست می دهند و پستان هایشان نیز به همین دلیل، زودتر به حالت طبیعی قبل از بارداری بر می گردد.
4.احتمال ابتلا به سرطان پستان و تخمدان در زنان شیرده بسیار کمتر است.
مادر به دلیل تماس های مکرر کودک با بدنش در جریان شیردهی و احساس آرامش و رضایتی که از این تماس حاصل می شود وضع روحی و عاطفی بهتری خواهد داشت.

ج) مزایای اقتصادی - اجتماعی شیر مادر:
1.تغذیه با شیر مادر با توجه به افزایش نیاز غذایی مادر در طول شیردهی از هر شیوه دیگر تغذیه به مراتب ارزانتر است. به عبارت دیگر هزینه خرید شیرخشک و غذاهای آماده برای شیرخواران محروم از شیر مادر سه برابر میزان هزینه ای است که مادر برای تغذیه صحیح خود و شیردهی موفقیت آمیز لازم دارد.
2.کودکانی که با شیر مادر تغذیه می شوند چون کمتر بیمار می شوند، هزینه درمان آن ها بطور مشخصی کاهش می یابد.
3.در بیمارستان هایی که از شیوه مراقبت هم اتاقی مادر و نوزاد (ROOMING - IN) استفاده می شود، بروز عفونت و همه گیر شدن آن در بین نوزادان به مراتب کمتر اتفاق افتاده است و طبق محاسبات دقیق، هزینه بیمارستان ها و نیروی انسانی مورد نیاز هم کاهش یافته است.
4.مادرانی که کودکشان را از شیر خود تغذیه می کنند علاوه بر کمک به رشد و تکامل مناسب نسل آینده از خروج مقادیر هنگفتی ارز به خارج از کشور برای ورود شیر خشک جلوگیری می کنند و از این طریق به توسعه اقتصادی کشور هم کمک می کنند.

تغذیه کمکی
شیر مادر تا پایان 4 و حتی 6 ماهگی به تنهایی و بدون اضافه کردن هیچ نوع غذای کمکی برای رشد طبیعی شیرخوار کافی است. بعد از 6 ماهگی نیاز های غذایی شیرخوار فقط با شیر برآورده نمی شود لذا لازم است که علاوه بر شیر غذاهای نیمه جامد برای او شروع گردد.
سن شروع تغذیه تکمیلی یا کمکی، با زمان از شیر گرفتن فرق دارد. شروع غذاهای کمکی نه تنها می تواند انرژی لازم را برای رشد مناسب شیرخوار تأمین کند بلکه دوران بسیار حساس آموزش تدریجی شیرخوار، برای ایجاد عادات صحیح غذایی و استفاده از غذای سفره خانواده است. سن شروع باید بر اساس رشد و نمو شیرخوار باشد. اکثر بچه ها بین 4 تا 6 ماهگی آمادگی بلع و پذیرش غذاهایی را دارند که کمی غلیظ تر از شیر مادر باشد. مثل لعاب برنج، فرنی، حریره و شیر برنج رقیق. شروع غذاهای کمکی در این سن نه تنها کمک به دریافت انرژی لازم و ایجاد عادتهای صحیح غذایی می کند. بلکه باعث آشنا شدن شیرخوار به مزه و طمع انواع غذاها نیز می شود.
اصولاً شروع غذاهای کمکی قبل از پایان 4 ماهگی نه تنها به دلیل آماده نبودن دستگاه گوارش شیرخوار برای پذیرش غذاهایی غیر از شیر، اقدام نادرستی است بلکه تهیه این مواد در شرایط غیر بهداشتی امکان ابتلاء به عفونت ها از جمله اسهال را افزایش می دهد. این خود باعث توقف رشد شیرخوار می شود و از طرف دیگر شروع زودرس تغذیه تکمیلی سبب کمتر مکیدن پستان مادر می شود که خود از عوامل مهم کاهش ترشح شیر مادر است.

صاحب نظران و سازمان های بین المللی بهداشتی نیز ادامه شیردهی را تا دو سال تمام یا بیشتر به همراه مواد غذایی جامد توصیه می کنند. مناسب ترین غذاها برای تغذیه تکمیلی غذاهایی هستند که:
1.دارای انرژی کافی و حجم کم باشند.
2.نرم باشند و هضم آن ها آسان باشد.
3.تازه و بدون آلودگی باشند و پاکیزه و بهداشتی تهیه شوند.
4.در دسترس، ارزان و مناسب عادات غذایی خانواده باشند.
5.امکان استفاده از آن ها در حجم کم و در دفعات وجود داشته باشد.

اصولی که باید در تغذیه تکمیلی رعایت شوند:
1.مواد غذایی چه از نظر مقدار و چه از نظر نوع باید بتدریج به غذای شیرخوار اضافه شود.
2.از یک نوع غذای ساده شروع شود و تدریجا به مخلوطی از چند نوع افزایش یابد.
3.از مقدار کم شروع شود (یک قاشق مربا خوری) و بتدریج بر مقدار آن افزوده شود.
4.بین اضافه کردن مواد غذایی مختلف حدود 5 تا 7 روز فاصله لازم است تا شیرخوار به غذای اول عادت کند و بعد غذای جدیدی به او داده شود. اضافه کردن یک به یک و فاصله دار مواد غذایی باعث می شود که:
الف) اگر ناسازگاری به یک ماده غذایی وجود داشته باشد، شناخته شود.
ب) غذا با مقادیر و نوع محدود، تحمل شیرخوار را بتدریج افزایش می دهد و به دستگاه گوارش او فرصت می دهد تا عادت کند.

5.غذاها در شروع باید نسبتاً رقیق باشد و غلظتی کمی بیشتر از شیر داشته باشند و سپس تدریجاً بر غلظت آن ها افزوده شود. غلیظ تر کردن تدریجی غذاها به برقراری عمل جویدن کمک می کند. اگر در شروع تغذیه تکمیلی، شیر خوار به غذای مخصوصی بی میلی نشان داد پافشاری نکنید. برای یک تا دو هفته آن غذا را حذف کنید و سپس دوباره به غذای او اضافه کنید.
6.شیر مادر و قطره مولتی ویتامین یا A و D تا پایان 4 تا 6 ماهگی برای شیر خوار کافی است. بعد از این سن باید از غذاهای کمکی استفاده گردد.

شروع و نحوه تغذیه کمکی
1.از پایان ماه چهارم تا 6 ماهگی سن شروع غذاهای نیمه جامد است.
2.ابتدا مادر باید کودک را با شیر خود تغذیه کند و در پایان شیردادن به او غذای کمکی بدهد. برای پیشگیری از کاهش شیر مادر، باید پس از شروع غذای کمکی مادر دفعات شیردهی را افزایش دهد. غلات مخصوصاً برنج، به علت آسانی هضم، اولین گروه غذایی است که به کودک داده می شود.
3.مناسب ترین روش برای شروع استفاده از لعاب برنج است. از یک بار در روز به ازای یک قاشق مربا خوری شروع می شود و بتدریج به 10 قاشق مربا خوری در روز افزایش داده می شود.
4.از هفته دوم، شیرخوار می تواند به جای لعاب برنج از فرنی، شیربرنج و حریره بادام استفاده کند که آن ها نیز از یک قاشق مربا خوری و یک بار در روز شروع می شود و تا 10 قاشق مرباخوری در روز افزاش می یابد.
5.از هفته سوم می توان از آب میوه استفاده کرد. باید آب میوه را از یک قاشق مربا خوری در روز شروع کرد و تدریجاً به 10 قاشق مرباخوری افزایش داد. مدت پنج تا هفت روز فقط از یک نوع آب میوه باید استفاده شود تا اگر ناسازگاری وجود داشته باشد، شناخته شود. بعد از آب میوه، با در نظر گرفتن پذیرش شیرخوار، میوه های نرم شده را می توان به شیرخوار داد. میوه ها علاوه بر این که منبع خوبی از ویتامین ها هستند به جلوگیری از یبوست نیز کمک می کنند. با توجه به این که مرکبات و توت فرنگی ایجاد حساسیت و آلرژی می کنند مصرف آن ها را می توان تا پایان 9 تا 12 ماهگی به تعویق انداخت.
6.از هفته چهارم می توان از سبزی های مختلف به صورت آب پز استفاده کرد و سبزیهایی مانند سیب زمینی، هویج و نخود سبز بصورت پخته شده و نرم مثل پوره سبزی ها را مصرف نمود. توصیه می شود که دادن گوجه فرهنگی و اسفناج تا پایان 9 تا 12 ماهگی به تعویق انداخته شود.
7.از هفته پنجم می توان از زرده تخم مرغ آب پز شده سفت استفاده کرد. بدین ترتیب که باید به اندازه نصف قاشق چایخوری از زرده پخته شده را در آب یا شیر له کرد و به شیر خوار داد و مقدار آن را بتدریج افزایش داد تا در ظرف دو هفته به یک زرده کامل تخم مرغ برسد. آن گاه می توان یک روز در میان یک زرده کامل یا همه روزه نصف زرده تخم مرغ به شیرخوار داد. استفاده از سفیده تخم مرغ تا یک سالگی توصیه نمی شود.
8.از هفته ششم به بعد می توان از گوشت پخته نرم و کم چربی (ماهی، مرغ و سایر انواع گوشت ها) همراه با سایر مواد غذایی که تاکنون به آن ها اشاره شد غذای کاملی درست کرد و به شیرخوار داد.
9.استفاده از انواع گوشت ها همراه با سبزی ها (هویچ، لوبیا سبز، نخود فرنگی، کرفس، گوجه فرنگی، سیب زمینی، جعفری) و مواد نشاسته ای مانند ماکارونی و آرد ها امکان تهیه سوپ های متنوعی را به مادر می دهد. سوپی که مواد غذایی فوق در آن بخوبی نرم شده باشد غذای مناسبی برای شیرخوار است. شروع استفاده از حبوبات هم از همین سنین مقدور است. می توان از حبوبات خیس شده و پوست کنده که کاملاً پخته و نرم شده باشد مانند عدس، ماش و لوبیا (یا جوانه آن ها) استفاده نمود. حبوبات منبع خوبی برای تأمین پروتئین هستند و همراه با غلات و شیر مادر غذای کاملی را تشکیل می دهند.
10.اگر کودک مبتلا به یبوست است در تهیه سوپ باید از برگه زرد آلو، هلو و آلو به مقدار کم استفاده شود. با افزایش سن و پذیرش بیشتر کودک، سوپ و غذاهای نرم باید تبدیل به غذاهای سفت تر شوند. یعنی باید با اضافه کردن غذاهای سفت تر و کمی قابل جویدن، عمل تکاملی جویدن را در کودک پرورش داد. اگر با افزایش تدریجی قوام مواد غذایی، شیرخوار به عمل جویدن تشویق و راهنمایی نشود و برای مدت ها از غذاهای آبکی استفاده کند، بعداً در جویدن غذاهای جامد تر دچار اختلال خواهد شد.
11.لازم است نان برشته، بیسکویت و سبزی هایی که قوام مناسبی برای جویده شدن دارند در این سنین به کودک داده شود.
12.شیر خواران از یک سالگی به بعد بخوبی می توانند از غذاهای خانواده استفاده کنند. شیرخوار هنوز سریع رشد می کند و مقاومت کافی در مقابل بسیاری از بیماری ها را ندارد. دندانهایش کامل نشده اند، بنابر این غذاها بایستی مقوی، کم حجم و زود هضم باشند و به دفعات در اختیار شیرخوار قرار داده شوند. غلاتی که کودک قدرت جویدن آن ها را دارد و برنج به صورت کته های مختلف مخلوط با سبزیها، جبوبات و گوشت های نرم مناسب هستند.
13.اگر کودک هر روز از سبزی های تازه استفاده کند لازم نیست هر روز میوه نیز بخورد با توجه به این که کودک در سنین 1 تا 3 سالگی به علت سرعت رشد و فعالیت زیاد احتیاج به انرژی و غذاهای بیشتر دارد ولی از طرفی حجم معده او کم است، لازم است در این سنین 5 تا 6 بار در شبانه روز تغذیه شود.